Belediyelerde Mevcut Durum Analizi: 30 Büyükşehir Belediyesi Toplumsal Cinsiyet Eşitliğine Dair Bize Ne Söylüyor?

Yerel seçimler yaklaşırken nasıl bir kent istiyoruz?

 

Bu sorunun yanıtı herkes için farklı olmakla birlikte ortak beklentilerimiz var.

Biz CEİDizler projesi kapsamında bu soruya toplumsal cinsiyet perspektifinden yanıt aradık.

Toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanabilmesi için yerel yönetimler düzeyinde neler yapılmalıdır ve bu alanda Türkiye’de mevcut durum nedir?

 

Belediye kent ölçeğinde hizmet üreten temel aktördür ve yönetsel olarak diğer aktörlerden çok daha fazla etkiye sahiptir. Altyapı hizmetlerinden, sağlık hizmetlerine kadar pek çok alanda faaliyet gösterirler.

 

Belediyeler kentte yaşayan herkesin, 1. Kentsel alanlarda üretilen tüm hizmetlere erişim hakkı 2. Güvenli bir kentte yaşam hakkı 3.  Zaman yoksulluğu dahil olmak üzere yoksulluğun farklı biçimlerinden korunma hakkı 4. Karar alma süreçlerine katılım hakkından yararlanmasını sağlar. Belediyeler bireylere güçlenme, insana yaraşır bir hayat kurma süreçlerinde destek olmak zorundadırlar.

 

CEİDİzler projesi kapsamında çalışma yürüttüğümüz büyükşehir belediyelerine ek olarak 30 Büyükşehir Belediyesi kapsamında bu hizmetlerin şimdiye kadar ne ölçüde karşılandığını tespit eden bir çalışma yaptık. Başta da belirttiğimiz gibi bu çalışma toplumsal cinsiyet eşitliğinin yerel ölçekte ne derece hayata geçirildiğini belirlemeye yönelik. Belediyeden belediyeye farklı adlarla anılsa da Eşitlik Birimleri yerel düzeydeki çalışmaların, harcamaların ve düzenlemelerin hizmet verdiği her vatandaşa eşit düzeyde ulaşması ve farklı ihtiyaçları karşılama kapasitesinin geliştirilmesi amacıyla kurulmuştur. Çalışmamızda bu birimlerin faaliyetlerini de izledik.

 

30 büyükşehir belediyesine eşitlik çerçevesinde baktığımızda karşımıza çıkan genel manzara: Kentlerde kaynak sahipliği ve kaynaklara erişim, sınıf, etnisite, cinsiyet, cinsiyet kimliği ve cinsel yönelim, yaş ve beden eşitsizlik kaynağına dönüşebilmekte ve bireyleri dezavantajlı konuma itebilmektedir. Ulaşım, kentsel katılım, barınma, alt yapı hizmetleri, park ve bahçelere erişim haklarından tüm grupların ihtiyaç duydukları biçimde ve ihtiyaç duydukları ölçüde yararlandıklarını söylemek mümkün görünmemektedir. Toplu taşımanın yaşlılara, engellilere, küçük çocukla seyahat edenler için uygun olmaması önemli bir sorun olmaya devam ediyor. Barınma her zaman olduğunda daha büyük bir sorun artık. Kentin her bölgesinin yalnız yaşayan kadınlar, LGBTİ+’lar için güvenli olduğunu söylenemez. Şiddetten arınmış bir çevrede güven içinde yaşama, dolaşma, kendini gerçekleştirme hakkının da herkes için mümkün görünmüyor.

 

 

Kent hakkı nedir?

Kentte yaşayan bireylerin hizmetlerden ihtiyaç duydukları ölçüde yararlanmaları, kentin yaşanabilir hale getirilmesi, mekanın-doğanın sürdürülebilirliğinin sağlanmasıdır.

 

Belediyeler ortak yasal mevzuata göre hizmet üretmelerine rağmen, hangi hizmet alanlarına ağırlık verileceği belediyenin kendi inisiyatifindedir.

 

• Belediyelerin görev, yetki ve sorumlulukları belediye kanunlarında yapılan değişikliklerle sosyal hizmetleri de içine alacak şekilde genişletilmiş olsa da belediyeler bu alana kaynak ayırma konusunda çekimser davranmaktadırlar. Bu alandaki kamu harcamalarının küçük bir kısmını belediyeler gerçekleştirmektedir.
• 2017’de sağlık, eğitim, sosyal güvenlik ve yardım için bütçeden ayrılan tutar %3,2 iken, 2020’de %3,9’a çıkmıştır. Bu tablo belediyenin önceliklerinde bu başlıkların önemsenmediğini gösterir.
• Her belediye hangi hizmeti verirse versin hizmetin kalitesini güvence altına almak için minimum standartlar belirleme yoluna gitmelidir. Belediyelerin ürettikleri hizmetlerde minimum standartlara rastlanmamakta, standartlar konusunda bir boşluk olduğu görülmektedir.
• Veri toplama-derleme, kayıt altına alma, veri işleme ve analiz etme belediyelerin hala en zayıf olduğu alanlardan biridir. Oysa herhangi bir alandaki gelişmeyi değerlendirebilmek, nereye doğru gidildiğini anlayabilmek ancak veri ile mümkün olmaktadır.
• Halkın hangi hizmetlere ihtiyaç duyduğunu belirleme konusunda işleyen, bu konudaki veriyi kayıt altına alan ve bu kayıtlar ışığında analiz yapıp politika üreten etkili bir sistem bulunmamaktadır. Hizmetin ulaştırılması, hizmetlerin, özellikle de sosyal hizmetlerin, bir lütuf olmasının ötesinde bir “hak” olarak algılanmasını gerektirmektedir.
• Hizmetlerin hak olarak algılanması için belediyelerde hakim olan yardım/ihtiyaç temelli yaklaşımdan hak temelli yaklaşıma geçilmesi gerekmektedir.

 

Şimdi de toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanmasında önemli olan hizmetlere bakalım:

 

 

Danışma Merkezleri

Kadın Danışma Merkezi, kadına yönelik şiddete maruz kalan kadınlara, bu şiddetle mücadele edebilmek için ihtiyaç duyabilecekleri farklı şekillerdeki desteği sağlayan merkezlerdir.

2023 yılı itibarıyla 13 büyükşehir belediyesi kadın danışma merkezi hizmeti vermektedir. Bu belediyeler Adana, Ankara, Bursa, Eskişehir, Hatay, İstanbul, İzmir, Mersin, Muğla, Sakarya, Şanlıurfa, Tekirdağ, Trabzon’dur.

 

Kadın Danışma Merkezi hizmeti sunan Büyükşehir Belediyeleri:	13 Büyükşehir Belediyesi Adana, Ankara, Bursa, Eskişehir, Hatay, İstanbul, İzmir, Mersin, Muğla, Sakarya, Şanlıurfa, Tekirdağ, Trabzon
Kadın Danışma Merkezi hizmeti sunmayan Büyükşehir Belediyeleri:	17 Büyükşehir Belediyesi Antalya, Aydın, Balıkesir, Denizli, Diyarbakır, Erzurum, Gaziantep, Kahramanmaraş, Kayseri, Kocaeli, Malatya, Konya, Manisa, Mardin, Ordu, Samsun, Van

 

 

Aile danışma/destek/rehberlik merkezlerinde ise aile terapisi, çift terapisi, aile bütünlüğünün korunmasına yönelik psikolojik destekler ile meslek edindirme ve hobi kursları gibi hizmetler öne çıkmaktadır. 30 büyükşehir belediyesinden 11’i “aile destek merkezi” veya “aile danışma merkezi” adı altında aileye yönelik danışmanlık hizmetleri vermektedir. Bunlar Balıkesir, Kahramanmaraş, Kayseri, Kocaeli, Konya, Malatya, Manisa, Mardin, Ordu, Samsun, Ordu’dur.

 

Aile destek/danışma/rehberlik ve eğitim merkezi hizmeti sunan büyükşehir belediyeleri:

11 Büyükşehir Belediyesi Balıkesir, Kahramanmaraş, Kayseri, Kocaeli, Konya, Malatya, Manisa, Mardin, Ordu, Samsun, Ordu,

 

Kadın danışma merkezi ile aile danışma merkezlerini karşı karşıya getirmeden her bireyin ihtiyaç duyduğu hizmeti üretmek belediyelerin temel görevidir.

 

 

Sığınmaevleri

Sığınmaevi, şiddete maruz kalan ve/veya risk altındaki kadınların çocukları ile birlikte şiddetten uzak, kendilerini güvende hissedebilecekleri ve kadının güçlenmesini destekleyen yatılı hizmet veren birimdir.

 

Sığınmaevi hizmeti sunan büyükşehir belediyesi sayısı 2023’de 10 olarak gerçekleşmiştir. Bu Belediyeler:  Ankara, Antalya, Aydın, Bursa, Gaziantep, İstanbul, İzmir, Kocaeli, Mersin ve Tekirdağ Büyükşehir Belediyeleridir.

 

Sığınmaevi hizmeti sunan büyükşehir belediyeleri:	10 Büyükşehir Belediyesi Ankara, Antalya, Aydın, Bursa, Gaziantep, İstanbul, İzmir, Kocaeli, Mersin ve Tekirdağ
Sığınmaevi hizmeti sunmayan büyükşehir belediyeleri:	20 Büyükşehir Belediyesi Adana, Balıkesir, Diyarbakır,Denizli, Erzurum, Eskişehir, Hatay, Kayseri, Konya, Malatya, Manisa, Kahramanmaraş, Mardin, Muğla, Ordu,Sakarya, Samsun, Trabzon, Şanlıurfa, Van

 

Oysa 5393 sayılı Belediye Kanunu’nun 14. Maddesinde nüfusu 100.000’in üzerindeki belediyelerin kadın ve çocuklar için sığınma evi açması zorunlu kılınmıştır. Kanun, sığınma evi açılmasını belediyeler için zorunlu hale getirse de sığınma evi açmayan belediyeler hakkında herhangi bir yaptırım öngörülmemektedir. Herhangi bir yaptırım olmaması, belediyelerin sığınmaevleri için kaynak ayırmamasının temel nedenlerinden biri olarak görülebilir. Bir diğer neden ise belediyenin bu hizmeti sunmayı kendisi için politik bir risk olarak görmesidir. Bu nedenle kimi belediyelerin Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı ile protokol yaparak sığınmaevi için kaynak sağladığı ama işletilmesini bakanlığı bıraktığı görülmektedir. Sığınmaevi açması zorunlu belediye sayısı göz önünde bulundurulduğunda; var olan sığınmaevi sayısının ihtiyacı karşılamaktan uzak olduğu görülmektedir.

 

İyi Uygulama Örneği: İzmir Büyükşehir Belediyesi Sığınmaevi Sonrası Hizmet Sığınmaevinde kalan güçlenme çalışması tamamlanmış veya tamamlanmak üzere olan işe yeni girmiş veya girecek olan kadınlar bu merkezlere geçiş yapıyor ve düzenlerini kuruncaya kadar burada kalıyor.   İyi Uygulama Örneği: Ankara Büyükşehir Belediyesi Sığınmaevinde kalan güçlenme çalışması tamamlanmış veya tamamlanmak üzere olan işe yeni girmiş veya girecek olan kadınlar Ankara Büyükşehir Belediyesi lojmanlarına geçiş yapıyor ve düzenlerini kuruncaya kadar burada kalıyor.

 

 

Kreş Hizmeti

30 Büyükşehir Belediyesinden 17’si çocuklara yönelik kreş/gündüzlü bakım sunarken, 13’ü çocuklara yönelik kreş/gündüzlü bakım hizmeti sunmamaktadır. Hizmet sunmayan belediyeler şunlardır:

 

Kreş hizmeti sunan Büyükşehir Belediyeleri:	17 Büyükşehir Belediyesi Adana, Ankara, Antalya, Aydın, Balıkesir, Bursa, Diyarbakır, Eskişehir, Gaziantep, Hatay, İstanbul, İzmir, Kocaeli, Malatya, Mersin, Muğla.
Kreş hizmeti sunmayan Büyükşehir Belediyeleri:	13 Büyükşehir Belediyesi Denizli, Erzurum, Kahramanmaraş, Kayseri, Konya, Mardin, Ordu, Sakarya, Samsun, Şanlıurfa, Tekirdağ, Trabzon, Van.

 

 

Engelli ve Yaşlı Bakım Hizmeti

• 30 Büyükşehir Belediyesinden 13’ünde yaşlılara, 10’unda engellilere yönelik gündüzlü bakım hizmeti bulunmamaktadır.
• Yaşlıların sosyalleşmesinde, yaşlı yalnızlığının azaltılmasında etkili olabilecek mekanizmaların ve hizmet biçimlerinin belediyelerin gündeminde olduğunu söylemek güç. Gaziantep, Kayseri, İzmir, Sakarya ve Tekirdağ Büyükşehir Belediyeleri yaşlılara yönelik gündüzlü bakım, Mersin Büyükşehir Belediyesi emekliler evi, Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi dinlenme salonu adı altında yaşlılara hizmet sunmaktadır. Aydın, Eskişehir, İzmir ve Mersin Büyükşehir Belediyeleri alzheimer ve demans hastalarına yönelik hizmet sunarken, İzmir Büyükşehir Belediyesi alzheimer ve demans hastası yaşlı yakınlarına danışmanlık hizmeti de vermektedir.
• Ankara, Aydın, Bursa, İstanbul, İzmir, Kocaeli, Konya ve Manisa olmak üzere toplam 8 Büyükşehir Belediyesi yaşlılara huzurevi/yatılı bakım hizmeti sunmaktadır.
• Engelsiz Yaşam Merkezi, Gündüzlü Bakım Merkezi, Mola Evi gibi çeşitli adlar altında engellilere yönelik gündüz bakım hizmeti veren merkezler bulunmaktadır. Mola evleri ise kısa süreliğine engelli bakımı sağlayarak, aile üyelerinin soluk almasına vesile olmaktadır. 30 Büyükşehir Belediyesinden 16’sında engellilere yönelik gündüz bakımı bulunmaktadır. Bu belediyeler: Ankara, Antalya, Aydın, Balıkesir, Diyarbakır, Eskişehir, Gaziantep, İstanbul, İzmir, Kahramanmaraş, Kayseri, Kocaeli, Mersin, Samsun, Tekirdağ ve Trabzon’dur. Ancak çoğu belediyenin bu hizmeti tek merkez üzerinden verdiği, hizmette yararlanmak için yaş kriteri getirdiği ve belli engel gruplarıyla hizmeti sınırlandırdıkları görülmektedir.
• Yaşlılara ve engellilere yönelik evde bakım hizmeti en sık rastlanan hizmet türüdür. Yalnızca 5 Büyükşehir Belediyesi evde bakım hizmeti sunmamaktadır. Bunlar, Ankara, Balıkesir, Manisa, Şanlıurfa ve Van Büyükşehir Belediyeleridir. Evde bakım hizmetlerinden yararlanmanın temel kriterlerinden biri yoksulluk içinde olmaktır. Durum bu olunca yoksul olmayan ama belediyenin sunduğu bu hizmetten yararlanmak isteyen bireyler dışarıda bırakılmakta, piyasada bu hizmete erişebilecekleri varsayılmaktadır. Hizmet çeşitliliğine bakıldığında kimi belediyelerin hizmeti evde temizlik, sıcak yemek ile sınırlandırdığı kimi belediyelerin ise evde temizlik, tamirat-tadilat, kişisel bakım, sağlık hizmetleri gibi daha bütünlüklü hizmet sunduğu görülmektedir. Antalya, Denizli, Gaziantep, Muğla Büyükşehir Belediyeleri bütünlüklü evde bakım hizmeti sunan belediyelerin başında gelmektedir.

 

Toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanması sunulan hizmetlerin tamamına eşitlik yaklaşımının içselleştirilmesi ile mümkün olacaktır. Bu nedenle sadece sosyal hizmet, sosyal yardım hizmetlerinin değil altyapı, fen işleri gibi hizmetler de bu çerçevede ele alınmalıdır. Büyükşehir Belediyelerinin bu amaçla son dönem yaptıkları en önemli çalışma duraksız ulaşım uygulamasıdır.

 

Şimdi de eşitliği hayata geçirmesi beklenen mekanizmalara tek tek bakalım:

 

 

Avrupa Yerel Yaşamda Kadın Erkek Eşitliği Şartı

Avrupa Yerel Yaşamda Kadın Erkek Eşitliği Şartı, belediyelere eşitlik temelinde hizmet sunmada rehberlik eden önemli belgelerden biridir. Şart belediyelerin kurumsal yapılanmaları da dahil olmak üzere, eşitlik eylem planı hazırlama ve uygulama gibi çok geniş bir alana dair politikalar önermektedir.

 

Avrupa Yerel Yaşamda Kadın Erkek Eşitliği Şartı’nı imzalayan Büyükşehir Belediyeleri:	8 Büyükşehir Belediyesi Adana, Antalya, Bursa, Denizli, Gaziantep, İzmir, Ordu, Trabzon
Avrupa Yerel Yaşamda Kadın Erkek Eşitliği Şartı’nı imzalamayan Büyükşehir Belediyeleri:	22 Büyükşehir Belediyesi Ankara, Aydın, Balıkesir, Diyarbakır, Erzurum, Eskişehir, Hatay, Mersin, İstanbul, Kayseri, Kocaeli, Konya, Malatya, Manisa, Kahramanmaraş, Mardin, Muğla, Sakarya, Samsun, Tekirdağ, Şanlıurfa, Van

 

 

Yerel Eşitlik Eylem Planları

Yerel eşitlik eylem planları (YEEP) belediyelerin toplumsal cinsiyet eşitliğini gerçekleştirmede ne kadar istekli olduklarını, soruna bütüncül yaklaşıp yaklaşmadıklarını gösteren temel belgelerden biridir. YEEP hazırlayan belediyelerin eşitlik temelinde bir kent için daha çok uğraş verdiklerini söyleyebiliriz.

 

Yerel Eşitlik Eylem Planı hazırlayan Büyükşehir Belediyeleri:	9 Büyükşehir Belediyesi Adana, Ankara, Antalya, Bursa Denizli, Eskişehir, İstanbul, İzmir, Mersin
Yerel Eşitlik Eylem Planı hazırlamayan  Büyükşehir Belediyeleri:	21 Büyükşehir Belediyesi Aydın, Balıkesir, Diyarbakır, Erzurum, Gaziantep, Hatay, Kahramanmaraş, Kayseri, Kocaeli, Konya, Malatya, Manisa, Mardin, Muğla, Ordu, Sakarya, Samsun, Şanlıurfa, Tekirdağ, Trabzon, Van

 

 

Eşitlik Birimleri

Eşitlik birimleri toplumsal cinsiyet eşitliğinin gerçekleştirilmesi amacıyla kurulmuş birimlerdir. Belediyeler tarafından hazırlanan Yerel Eşitlik Eylem Planlarını hazırlamak da eşitlik birimlerinin sorumluluk alanına girmektedir. Türkiye’de 2023 Aralık ayı itibarıyla 35 eşitlik birimi bulunmaktadır.

 

İllere göre bakıldığında eşitlik birimlerinin İzmir ve İstanbul’da yoğunlaştığı görülmektedir. İzmir’de Büyükşehir Belediyesi de dahil olmak üzere 11 belediyede eşitlik birimi faaliyet gösterirken İstanbul’da 9, Eskişehir ve Mersin’de ise 3 eşitlik birimi faaliyettedir. Ankara’da eşitlik birimi olan tek belediye Çankaya Belediyesidir. Bu anlamıyla eşitlik birimlerinin belli illere sıkıştığı, coğrafi olarak yaygınlaşmadığı söylenebilir.